/dc-useruploads-images/d9c826cd8a7f482c99cd6cbbef1d0b8d.png)
In De Hallen Haarlem is op dit moment Basement te zien. De video die het resultaat is van het project dat Erik van Lieshout op uitnodiging van Manifesta maakte. De kunstenaar mocht in de statige zalen van de Sint-Petersburgse Hermitage werken, tussen de wereldberoemde collectie. In plaats daarvan koos hij het onooglijke gangenstelsel onder het museum als werkplek.
Sinds de zeventiende eeuw zijn deze kelders namelijk het domein van bijna honderd katten, die gehouden worden om ongedierte te bestrijden. In de film Basement zien we hoe Van Lieshout met een aan manie grenzend enthousiasme nieuwe hokken voor de dieren bouwt. Een concrete boodschap valt er niet uit te halen. Toch rept de Haarlemse zaaltekst over de manier waarop de kunstenaar zich tot de complexe politieke situatie verhoudt. Hoe zit dat?
1. Het kunstwerk
Een kakofonie van gezaag, getimmer, gevloek en geschreeuw komt je tegemoet wanneer de je zaal binnengaat waar Basement wordt vertoond. Om de film te kunnen bekijken, moet je gebukt een krakkemikkig gebouwde tunnel in en wat ongemakkelijk plaatsnemen op een tapijt.
De film toont hoe Van Lieshout met tomeloze energie nieuwe kattenverblijven in elkaar zet en ondertussen een portrettengalerij voor de poezen maakt in de kelders onder de Hermitage. ‘I am a genius!’ schreeuwt hij tegen niemand in het bijzonder, om er in vet Brabants aan toe te voegen ‘Ja, da’s woar.’
‘Hij is zo ontzettend irritant dat ik me er vaak over verbaas dat niemand hem een klap voor z’n kop geeft’
Dan komen er animaties voorbij, opgebouwd uit tekeningen en collages. Heel kort is een poppetje met het hoofd van Vladimir Poetin te zien, dan het woord ‘Riot’ onder een plaatje van een poes, of leuzen zoals ‘CHANGE THE SYSTEM.’ Maar voor je goed en wel kan laten doordringen wat er staat, hebben de beelden alweer plaatsgemaakt voor Russische vrouwen met mollige armen die in een schort kattenbakken schoon staan te maken.
De katten zelf blijven onverstoorbaar onder de kunstenaar die hun kelders overhoop haalt. Sommige doen een dutje, andere komen een aai halen, maar de meesten kijken met die typische desinteresse die katten eigen is van een afstandje naar de druktemaker.
Wat moet je hiermee? De montage is zo chaotisch dat niets kan bezinken. Basement heeft geen duidelijk begin of eind, we krijgen alleen flarden van gesprekken te zien. Als ik na een halfuur weer naar buiten kom, suizen mijn oren en heb ik geen idee waar het nu precies op sloeg. ‘Dit is zo fucking goed!’ hoor ik Van Lieshouts stem een verdieping lager nog roepen. Zijn combinatie van onbevangenheid en exhibitionisme brengt hem in zijn films vaak ver, maar tegelijkertijd is hij zo ontzettend irritant dat ik me er vaak over verbaas dat niemand hem een klap voor z’n kop geeft.
2. De interpretatie
De katten uit de video zijn wereldberoemd. In de zeventiende eeuw liet tsarina Elisabeth de katten aanrukken om het paleis (want dat was de Hermitage toen) ongediertevrij te houden. Speciaal personeel werd aangesteld om de katten te verzorgen, pas na de revolutie van 1917 werd dat afgeschaft. Tijdens de belegering van de stad in de Tweede Wereldoorlog vielen de katten ten prooi aan de honger, maar daarna werden ze opnieuw geïntroduceerd en door vrijwilligers verzorgd. Tegenwoordig hebben ze zelfs hun eigen persvoorlichter. Het wel en wee van de beesten staat kortom niet helemaal los van de politieke situatie.
Toch moet je wel heel goed opletten om verwijzingen naar de groeiende politieke spanningen tussen West-Europa en Rusland in Van Lieshouts film te ontdekken. Zo gaat het interview van Van Lieshout met Mikhail Piotrovski, directeur van de Hermitage en uitgesproken aanhanger van Poetins beleid, over weinig aanstootgevende zaken zoals Rembrandt en katten. Toch kan je het als subtiel commentaar zien dat de volgende uitspraak van Piotrovski de edit heeft gehaald: ‘I am not a cat man, not a dog man. Even people I don’t like.’
Even later horen we Van Lieshout, druk bezig in de door tl-buizen verlichte gangen, roepen: ‘En dat ze ondertussen oorlog voeren in Oekraïne, dat interesseert ons niet!’
Desondanks bezit de film geen eenduidige politieke boodschap. Wel een commentaar op het kunstenaarschap. Geen zorgvuldig afgewogen woorden over hoe de kunstenaar zich in deze tijden moet verhouden tot de politieke en socio-economische werkelijkheid, maar verfrissend eenvoudige slogans. Tegen verblufte museummedewerkers: ‘I make as artist, miauw! Andy Warhol, Joseph Beuys, Leonardo da Vinci, Rembrandt. I make a thing for the cat. Miauw miauw. Cat!’
3. De kunstenaar
Erik van Lieshout staat bekend om zijn films waarbij hij gemeenschappen van binnenuit observeert. Zijn kunst, kunstenaarschap en persoonlijkheid lopen daarbij dwars door elkaar heen. Het is zodoende nooit precies duidelijk of hij écht zo is of bewust de rol van prettig gestoorde kunstenaar aanneemt om een authentieke reactie bij anderen teweeg te brengen.
De strategie werkt wel. Van Lieshout becommentarieert kwesties rondom de multiculturele samenleving, massaconsumptie en politici zoals Fortuyn en Wilders door gemeenschappen op te zoeken die ver van de wereld van hedendaagse kunst afstaan. Of hij nu embedded is in een excentriek gezin in een volkswijk, een deprimerend winkelcentrum in Rotterdam-Zuid of in de krochten onder de Hermitage; door zijn onbevangenheid weet hij er altijd voor te zorgen dat mensen zich onverwachts openstellen.
‘Er is in Rusland heel weinig hedendaagse kunst en ik wilde er graag iets aan doen. Ik werk graag in een moeilijke context’
De meeste kunstenaars wegen hun woorden met diplomatieke zorgvuldigheid af wanneer ze over hun werk spreken. Van Lieshout lijkt zich niets aan te trekken van wat sociaal wenselijk is. Wanneer ik hem vraag waarom hij ondanks de garantie op artistieke vrijheid toch naar Rusland ging, antwoordt hij: ‘Ik worstelde helemaal niet met de vraag. Ik vind het juist heel belangrijk om daar te werken: er is daar heel weinig hedendaagse kunst en ik wilde er iets aan doen. Ik werk graag in een moeilijke context.’
Ook over zijn keuze om de katten als onderwerp te nemen, hangt hij geen ingewikkeld verhaal op: ‘Omdat ze zo leuk zijn, en zo bekend. Maar ze pissen ook alles onder en ze krijgen te weinig verzorging. Ze hebben sterilisatie, hygiëne en voedsel nodig. Dus ik heb een kattenhotel gebouwd met allemaal kamertjes, en ze een portrettengalerij gegeven. Via de katten kom je in aanraking met het hele instituut.’
Snapte de museumstaf waar hij mee bezig was? ‘Aanvankelijk niet, totdat ik begon aan de tekeningen en schilderijen. Toen was het ineens duidelijk dat ik een kunstenaar was.’ En de directeur? ‘De directeur snapte het wel meteen. Hij heeft zelfs een wasmachine gekocht, zodat de vrijwilligers de kleedjes vol kattenpis niet meer met de hand hoefden te wassen.’
4. De context
Hoe wordt de film eigenlijk ontvangen in Haarlem? Curator Xander Karskens: ‘Het werk resoneert enorm: het is aansprekend, humoristisch en absurdistisch. De persoonlijke manier waarop Van Lieshout zichzelf filmt sluit aan bij de bekentenissen op reality-tv en de selfiecultuur. Maar zijn werk is ook altijd geëngageerd: het gaat over de worsteling van de kunstenaar met de wereld.’
Karskens vindt het werk, zowel artistiek als politiek, heel geslaagd. Is het niet wat vergezocht om een politieke boodschap te zoeken achter het bouwen van krabpalen? Karskens: ‘Veel politieke kunst van nu is pamflettistisch, met een heel expliciete boodschap. Het is bijna geen kunst meer. Daarom is dit werk juist zo goed: Van Lieshout gaat op een heel basale, gevoelsmatige manier de politieke situatie te lijf. Het is hem niet zozeer om de katten te doen, het gaat hem om de mensen. Door aan te tonen hoe het lot van de katten afhankelijk is van de politiek, trekt hij een parallel met de Russische samenleving.’
En zelfs als Van Lieshout explicieter had willen zijn, had dat niet gekund. De manier waarop hij Pim Fortuyn of Geert Wilders afbeeldde, hoeft hij met Poetin niet te proberen.
In de aanloop naar Manifesta was de druk om de tentoonstelling te boycotten dan ook groot. Niet alleen op politieke gronden, ook omdat artistieke vrijheid niet gegarandeerd kon worden. De Manifestacurator liet zich in het debat fel uit: ‘Als er iets gecensureerd wordt, vertrekken we allemaal.’ Ook de directeur van Manifesta verdedigde de keuze om gewoon door te gaan: ‘Censuur of zelfcensuur zullen we niet accepteren.’
Van Lieshout is daar een stuk realistischer over. ‘Mijn video werd bekeken door de overheid voordat hij vertoond werd. Ik moest hem censureren; er zijn vijf ‘fucks’ uitgehaald en ik moest in een paar collages blote borsten afplakken.’ Had de overheid ook inhoudelijke opmerkingen over de film? ‘Nee, ik had al aan zelfcensuur gedaan. Er heerste daar een bedrukte sfeer, bepaalde dingen kun je toch niet zeggen. Het is daar allemaal shit, maar als je dat zegt breng je de mensen die daar werken in de problemen. Ik wilde ze beschermen.’
Niet vaak komt een kunstenaar zo openlijk voor zijn zelfcensuur uit. En dat vindt Karskens er zo sterk aan: ‘Wie geeft nu eerlijk toe zichzelf te censureren? Dat is zo ongeveer de grootste morele doodzonde voor hedendaagse kunstenaars. Maar Van Lieshouts is eerlijk: hij moet nu eenmaal met de situatie daar omgaan. Door die katten als symbool te gebruiken heeft hij toch een manier gevonden om een verschil te maken.’
Meer verhalen over kunst?
Deze virtuele kunst laat zien hoe het internet ons heeft veranderd
Geoffrey Lillemon (1981) is een internetkunstenaar van het eerste uur. Aan de hand van zijn kunstwerken is goed te zien hoe het internet de afgelopen decennia is veranderd. En: hoe dat ons weer veranderde. Vandaag leidt hij je rond door zijn eigen online museum. Ook geopend op Tweede Paasdag.
Dit kunstwerk zet je aan het denken over de machtsverhouding tussen mens en dier
In Museum de Fundatie te Zwolle is momenteel Biokip te zien, een video waarin een kip van ouderdom sterft. In deze bijdrage leg ikn uit hoe dit fascinerende werk een nieuwe blik werpt op onze verhouding tot dieren.
Een witte hond met een roze poot
In Museum Ludwig te Keulen toonde de Franse kunstenaar Pierre Huyghe zijn ongelooflijk bijzondere kijk op de relatie tussen mens en natuur.
In Nederland verrijst een kunstmuseum van wereldniveau (en dit staat er in het depot)
Een zakenman en verzamelaar bouwt in de bossen bij Wassenaar een nieuw kunstmuseum. Ik ging alvast op bezoek bij het depot en bespreekt het pièce de résistance van het toekomstige museum.
De eindeloze neptranen van Mel Gibson hang je zo aan de muur
In Amsterdam vindt van 18 tot en met 21 september een sympathieke kunstbeurs voor beginnende kunstenaars plaats. Ik ging alvast kijken bij de benefietveiling en zag daar een klassiek én modern werk over Mel Gibson.
Wat twee dode paarden over de actualiteit te zeggen hebben
De Belgische kunstenaar Berlinde de Bruyckere maakte een indringend beeld van twee verstrengelde paardenlichamen. Als je het voor het eerst ziet, dan denk je: wat is dit? Maar als je langer kijkt komen er troost en hoop uit de paardenlichamen tevoorschijn. Het leerde mij dat kunst gruwelijk én hoopvol tegelijk kan zijn.
Dit verhaal heb je gratis gelezen, maar het maken van dit verhaal kost tijd en geld. Steun ons en maak meer verhalen mogelijk voorbij de waan van de dag.
Al vanaf het begin worden we gefinancierd door onze leden en zijn we volledig advertentievrij en onafhankelijk. We maken diepgravende, verbindende en optimistische verhalen die inzicht geven in hoe de wereld werkt. Zodat je niet alleen begrijpt wat er gebeurt, maar ook waarom het gebeurt.
Juist nu in tijden van toenemende onzekerheid en wantrouwen is er grote behoefte aan verhalen die voorbij de waan van de dag gaan. Verhalen die verdieping en verbinding brengen. Verhalen niet gericht op het sensationele, maar op het fundamentele. Dankzij onze leden kunnen wij verhalen blijven maken voor zoveel mogelijk mensen. Word ook lid!
